Certas PalavrasPágina de Marco Neves sobre línguas e outras viagens

Quem quer traduzir para mirandês?

Portugal tem mais do que uma língua — e até os japoneses sabem disso.

Quem trabalha em tradução tem mais histórias para contar do que se pensa: afinal, recebemos documentos não só de fábricas de máquinas de lavar, mas também de advogados, jornalistas, clientes longínquos — e ficamos assim a conhecer um pouco melhor o funcionamento do mundo. Temos histórias para contar, sim — mas não podemos contá-las. A confidencialidade é uma das nossas obrigações. Ficamos calados, mas com um sorriso nos lábios: o nosso trabalho é bem mais animado do que imagina quem nos vê de fora.

A história que vou contar não é segredo. Um dia, a nossa equipa recebeu um pedido de orçamento de uma empresa japonesa. Até aí, nada a assinalar: acontece muitas vezes. O texto a traduzir era uma declaração técnica sobre uma máquina fotográfica que estava em inglês. Também nada a assinalar — recebemos pedidos muito variados todos os dias.

O peculiar do pedido era a língua de chegada (como dizemos entre tradutores). Não era para traduzir para português, o mais habitual quando uma empresa japonesa contacta uma empresa de tradução portuguesa, mas sim para mirandês.

Ficámos baralhados. O mirandês é uma língua reconhecida oficialmente e tão digna como qualquer outra, mas era o primeiro trabalho que alguém nos pedia para esse idioma. Seria engano?

Perguntámos ao cliente se confirmava a língua de chegada. Lá do Japão veio a resposta, num inglês perfeito: «Sim, mirandês, uma língua falada em Trás-os-Montes, no concelho de Miranda do Douro. Qual é a dúvida?»

Engolimos em seco e pusemo-nos ao trabalho. Os tradutores de mirandês que contactámos (não são muitos) ficaram também admirados, mas lá conseguimos entregar a declaração em mirandês.

Por que razão precisava o cliente daquela declaração? Percebemos depois que a queriam em todas as línguas oficiais ou oficialmente reconhecidas da Europa e o mirandês era a única que lhes faltava.

O mirandês é falado há muitos e muitos séculos, pertencendo à mesma família que o asturiano e o leonês. É falado por alguns milhares de portugueses, promovido pelas instituições municipais e reconhecido pelas instituições nacionais desde 1999, na sequência de uma decisão unânime da Assembleia da República.

Há pessoas a quem faz confusão esta insistência em proteger línguas minoritárias — mas, se tentarmos imaginar a nossa própria língua (ou a língua dos nossos avós) numa situação em que estivesse a desaparecer, talvez seja mais fácil perceber o que sente quem se preocupa com o desaparecimento do seu idioma.

Uma das estratégias para proteger uma língua em perigo é traduzir para essa língua. Há tradutores a trabalhar em mirandês, embora raramente tenham projectos técnicos entre mãos.

O mais famoso foi Amadeu Ferreira, falecido em 2015 — não só foi um incansável defensor do mirandês, como traduziu Camões e Pessoa — e ainda teve tempo de trazer livros do Astérix para essa outra língua portuguesa.

Há quem pense que não é possível traduzir todos os textos para idiomas falados por poucas pessoas. Como encontrar vocabulário? Ora, é sempre possível — e, sim, implica, por vezes, criar ou importar palavras, mas isso é o que acontece em todas as línguas. Também o português recebeu palavras novas ao longo da história — e até o inglês tem muitas palavras criadas por tradutores. Mas, na maioria das vezes, nem é preciso inventar palavras: as línguas, sejam faladas por milhões ou por duas pessoas, são bem mais ricas e maleáveis do que pensamos.

Havendo quem aceite o desafio, podemos traduzir qualquer texto para qualquer língua. A tradução alarga as línguas — e as culturas de quem as fala.

Para terminar, deixo o início d’Os Lusíadas, pelas mãos de Fracisco Niebro (pseudónimo de Amadeu Ferreira):

  • Aqueilhas armas i homes afamados
  • Que, d’Oucidental praia Lusitana,
  • Por mares datrás nunca nabegados,
  • Passórun par’alhá la Taprobana…

(Crónica no Sapo 24. A imagem é uma fotografia que tirei no Museu da Terra de Miranda.)

RECEBA OS PRÓXIMOS ARTIGOS

Autor
Marco Neves

Professor na NOVA FCSH. Autor de livros sobre línguas e tradução. Fundador da Eurologos.

Comentar

2 comentários
  • LHÉNGUAS DE L MUNDO

    Quien quier traduzir para mirandés?

    Quien trabalha an traduçon ten mais stórias para cuontar do que se cuida: afinal, recebimos decumentos nun solo de fábricas de máquinas de lhabar, mas tamien de abogados, jornalistas, clientes çtantes — i quedamos assi a coincer un cachico melhor l funcionamiento de l mundo. Tenemos stórias para cuontar, si — mas nun podemos cuontá-las. Guardar segredo ye ua de las nuossas oubrigaçones. Quedamos calhados, mas c’ua sunrisa ne ls lábios: l nuosso trabalho ye bien mais animado do que eimagina quien mos bei de fuora.

    La stória que bou a cuontar nun ye segredo. Un die, la nuossa eiquipa recebiu un pedido de ourçamiento dua ampresa japonesa. Até ende, nada a sinalar: acuntece muitas bezes. L testo a traduzir era ua declaraçon técnica subre ua máquina de tirar retratos que staba an anglés. Tamien nada a sinalar — recebimos pedidos mui bariados todos ls dies.

    L special de l pedido era la lhéngua de chegada (cumo dezimos antre tradutores). Nun era pa traduzir pa pertués, l mais habitual quando ua ampresa japonesa cuntacta ua ampresa de traduçon pertuesa, mas si para mirandés.

    Quedámos baralhados. L mirandés ye ua lhéngua recoincida oufecialmente i tan digna cumo qualquiera outra, mas era l purmeiro trabalho q’algua pessona mos pedie para esse eidioma. Seria anganho?

    Preguntámos al cliente se cunfirmaba la lhéngua de chegada. Alhá de l Japon bieno la respuosta, nun anglés porfeito: «Si, mirandés, ua lhéngua falada an Trás ls Montes, ne l cunceilho de Miranda de l Douro. Qual ye la dúbida?»

    Angulhimos an seco i ponimos-mos al trabalho. Ls tradutores de mirandés que cuntactámos (nun son muitos) quedórun tamien ademirados, mas alhá cunseguimos antregar la declaraçon an mirandés.

    Por que rezon percisaba l cliente daqueilha declaraçon? Percebimos apuis que la querien an todas las lhénguas oufeciales ou oufecialmente recoincidas de la Ouropa i l mirandés era la única que les faltaba.

    L mirandés ye falado hai muitos i muitos seclos, pertenecendo a la mesma familha que l sturiano i l lheonés. Ye falado por alguns milhares de pertueses, promobido pulas anstituiçones munecipales i recoincido pulas anstituiçones nacionales zde 1999, na sequéncia dua decison ounáneme de la Assemblé de la República.

    Hai pessonas a quien fai cunfuson esta ansisténcia an porteger lhénguas minoritairas — mas, se tentiarmos eimaginar la nuossa própia lhéngua (ou la lhéngua de ls nuossos abós) nua situaçon an que stubisse a zaparecer, talbeç seia mais fácel de perceber l que siente quien se preacupa cul zaparecimento de l sou eidioma.

    Ua de las stratégias para porteger ua lhéngua an peligro ye traduzir para essa lhéngua. Hai tradutores a trabalhar an mirandés, ambora ralamente téngan porjetos técnicos antre manos.

    L mais afamado fui Amadeu Ferreira, que se morriu an 2015 — nun solo fui un ancansable defensor de l mirandés, cumo traduziu Camões i Pessoa — i inda tubo tiempo de traduzir lhibros d’Astérix para essa outra lhéngua pertuesa.

    Hai quien cuide que nun ye possible traduzir todos ls testos para eidiomas falados por poucas pessonas. Cumo ancuntrar Bocabulairo? Ora, ye siempre possible — i, si, amplica, a las bezes, criar ou amportar palabras, mas isso ye l que acuntece an todas las lhénguas. Tamien l pertués recebiu palabras nuobas al lhongo de la stória — i até l anglés ten muitas palabras criadas por tradutores. Mas, la maiorie de las bezes, nien ye perciso ambentar palabras: las lhénguas, séian faladas por milhones ou por dues pessonas, son bien mais ricas i maleables do que cuidamos.

    Habendo quien aceite l zafio, podemos traduzir qualquiera testo para qualquiera lhéngua. La traduçon alharga las lhénguas — i las culturas de quien las fala.

    Para acabar, eiqui deixo l ampercípio de Os Lusíadas, pulas manos de Fracisco Niebro (pseudónimo de Amadeu Ferreira):

    Aqueilhas armas i homes afamados
    Que, d’Oucidental praia Lusitana,
    Por mares datrás nunca nabegados,
    Passórun par’alhá la Taprobana…

  • Obrigada Professor Marco Neves! Aprecio imenso ler as suas “certas palavras”. Aprendo sempre.

Certas Palavras

Autor

Marco Neves

Blogs do Ano - Nomeado Política, Educação e Economia